Skip James, o diaño e o blues

O blues é un xénero musical profundamente codificado. O tópico - moitas veces referendado e mesmo explotado polos propios intérpretes, sobre todo cando se trata de vendelo ante o público branco - fala dunha unha música triste e desolada, do lamento dunha raza oprimida, ... Xa todos nos sabemos o guión. Por iso resulta tan paradoxal escoitar blues e descubrir canto da súa suposta tristura é pura teatralidade, representación. Como o que escoitamos desminte o que tantas veces temos lido, ficando de relevo así a orixe do blues como música para bailar o beber, música esencialmente social, pouco dada ás confesións persoais, e menos ás denuncias sociais. Por iso Skip James é unha anomalía. Porque a súa música si sona sinceramente desolada. Porque a auténtica tristura parece realmente residir nela.

Skip James foi unha personaxe inquietante: ás súas gravacións de 1931 están entre as máis importantes históricamente do xénero – aínda que na época pasaron completamente desapercibidas – pero ademais de bluesman, James foi xornaleiro, granxeiro, proxeneta, bootlegger, predicador, ... a súa vida foi de película e súa biografía tiña que estar á altura. Por iso un non pode pasar sen ler I'd Rather Be the Devil: Skip James and the Blues (Da Capo Press, 2000), de Stephen Calt. Dubido que sexa iso que chaman “a biografía definitiva”, pero constitúe desde logo unha lectura tan discutible como recomendable.

 Para poñernos en antecedentes, o neoiorquino Stephen Calt, falecido en 2010, foi durante a súa xuventude nos sesenta un deses entusiastas do coñecido como blues revival. Falamos dun período no que un xénero musical como o blues, até entón de consumo case exclusivo da clase baixa negra, foi rescatado e reempaquetado para un público basicamente branco, urbano, progresista e universitario. O blues experimentou unha estraña transformación. Deixou de ser música comercial - o que basicamente fora desde sempre – para se converter en folk. Un dos fenómenos máis rechamantes da época foi o “redescubrimento” de vellos intérpretes diso que na época comezaba a ser coñecido como folk blues ou country blues. Para despexar dúbidas aclaremos que nunca durante os anos de esplendor comercial do blues tales denominacións foron usadas. Ambos termos son creación de aficionados e críticos dos cincuenta-sesenta.

James, coa guitarra, e Mississippi John Hurt en Newport.

No festival de folk de Newport de 1964, Calt, que acababa de rematar o seu primeiro ano na universidade, coñece no backstage a Skip James, que entón tiña 62 anos, e comeza así unha relación que se prolonga até a morte de James en 1969. I'd Rather Be the Devil é case tanto unha biografía da tortuosa vida de James como unha crónica da estraña amizade entre dúas persoas tan distintas.

Pronto descubrimos que non estamos ante unha biografía convencional. A intención de Calt non parece ser a reconstrución meticulosa e documentada da vida de Skip James, senón a de amosarnos a súa vida e personalidade usando como material as lembranzas do propio James - que constitúen, de feito, a única fonte do libro – así como as opinións e conxecturas do propio Calt. Pouco a pouco vai aparecendo ante nós unha personaxe memorable. Tras unha fachada inicial de home correcto, educado e distante, máis articulado que calquera outro bluesman “redescuberto” neses anos, Calt vainos descubrindo ao que para el é o auténtico Skip James: un sociópata amargado, paranoico e violento, incapaz dunha boa palabra para ningún dos seus colegas, hilarantemente misóxino, fundamentalista, carente do mínimo sentido do humor ou de empatía cara os demais. É aínda así, dalgún xeito Skip James sae de todo o asunto coa súa dignidade intacta: un supervivente puro nun mundo racista e violento. Alguén disposto a todo para se manter a flote. E o que é máis importante - algo que o separa de virtualmente calquera outro bluesman da súa xeración -  alguén convencido de ser non só un entertainer, senón un auténtico artista.

única foto coñecida de James na súa xuventude

James en realidade tende a ser tan grandilocuente como parco e ambiguo no relato da súa vida, así que Calt decide, en vista do que ten, fantasiar para cubrir os baleiros, e aí reside o gran defecto de I'd Rather Be the Devil como biografía: Stephen Calt non só da crédito a calquera das aventuras que lle son relatadas sen aparentemente maiores comprobacións, senón que ademais interpreta libremente, e en moitas ocasións de xeito gratuíto, as intencións, os pensamentos e silencios. Elucubra co pasado delituoso de James - quen si confesa ter disparado cando menos nunha ocasión contra un home - e, baseándose a penas nun verso dun tema, chega a formular a posibilidade dunha condena a morte en Louisiana!

De esta mistura entre verdade e fantasía, Skip James emerxe como un personaxe escuro e misterioso, venerable e ridículo ao tempo, cuxa vida semella navegar ás veces entre a heroicidade e a miseria moral.

Pero máis aló de indagar no pasado e na azarosa vida de Skip James, algunhas das mellores páxinas de I'd Rather Be the Devil son as destinadas a destripar o mundo do blues revival dos sesenta. Porque como xa dixemos, Skip James foi, ás veces semella que ao seu pesar, un “redescuberto”.

 A de Calt é unha obra con axenda. El tamén foi parte do revival folk e blues dos sesenta e sabe do que fala. Aquí tampouco hai distancia crítica nin intento de obxectividade. Calt escrebe desde o punto de vista do arrepentido, do desenganado. De aquel que considera ter malgastado anos da súa vida tras unha falacia. Para el o folk, como xénero, como concepto mesmo, é non máis que un intento de inventar un pasado que nunca existiu, polo menos tal e como é representado. E aínda é máis duro cando se refire ao esa parte do folk revival adicada ao blues, aos “redescubrimentos” de vellas glorias realizados ao longo dos cincuenta e sesenta por xóvenes aficionados brancos coma el. Máis aló das teóricas boas intencións dos seus protagonistas, Calt retrata un microuniverso paternalista e dominado pola mentalidade de plantación, no que calquera que quixese ser alguén debía poder presumir de ter descuberto ao seu propio “negro”. O retrato dos “descubridores” de Skip James - John Fahey, Bill Barth, Henry Vestine – é demoledor. Todos eles aparecen máis interesados na súa vaidade e prestixio persoal que no beneficio do seu “protexido”. O folk aparece como un mundo fechado en si mesmo, que debaixo da súa maquillaxe de xenerosidade progresista e white guilt se revela como extremadamente hipócrita e competitivo, no que os intérpretes presuntamente “rescatados do esquecemento" semellan apenas peóns ao servizo dos seus “descubridores”. Son terribles as páxinas adicadas aos últimos anos de James, gabado na prensa especializada como un dos máis auténticos representantes do blues rural e á vez enfermo de cáncer e sen a penas cartos para pagar o aluguer. En realidade, poucos deles viron compensada economicamente a súa nova gañada fama, pois aínda por riba o blues revival existía nunha sorte de burbulla. En realidade, máis alá do entusiasmo que despertaban en determinados círculos universitarios e especializados, non había mercado para estes artistas nin para a súa música. Onde estaban os cartos era no rock, e foi precisamente o mundo do rock o que acabou sacando a principal tallada do pastel grazas ás súas adaptacións, copias ou directamente plaxios non sempre recoñecidos dos intérpretes de blues. Curiosamente, a principal fonte de ingresos de Skip James nos seus últimos meses de vida eran os royalties da versión de Cream de I´m So Glad. James, por suposto, foise a tumba presumindo de que a súa versión era moito mellor que a dos ingleses. E tiña razón.

Les Blues de Voyage

Amedé, circa 1912

A historia de Amedé Ardoin reúne todos eses elementos dos que tanto gostan críticos e aficionados dados ás mitificacións: unha voz dolorosa e ultraterrena que chega a nós a través de uns cantos discos de 78 rpm, unha única foto borrosa, tomada aparentemente na súa adolescencia, unha morte violenta e sen aclarar convertida en fábula moral sobre o racismo sureño. En realidade, non se sabe moito da súa vida e menos desa morte sobre a que se estende un velo de lenda. O exemplo máis extremo de fabulación pódese atopar na fantasiosa versión que aparece ao respecto na Wikipedia en español: alí afírmase, atención, que Amedé Ardoin foi asasinado nada menos que polo Ku Klux Klan!

É un tópico xa gastado dicir que Amedé Ardoin é o “Robert Johnson da música cajun”. Esta afirmación só é verdade nun respecto: en ambos casos a lenda tecida en torno á súa vida e sobre todo á súa morte, parece deixar nun segundo plano a realidade da súa música.

A música que nos queda de Amedé Ardoin figura na miña opinión entre a máis sublime do século XX, pero pode non ser prato para todos os gostos. Como tantos outros artistas rurais dos anos vinte e trinta, Amedé posuía un estilo marcadamente idiosincrásico. As súas interpretacións resultan cruas, ásperas mesmo para os parámetros actuais. Ou se cadra habería que dicir debido aos parámetros actuais? Blues, valses, one-steps, two-steps, todo cantado con arrepiante intensidade en dialecto francés de Louisiana. Voz, acordeón diatónico e violín, nada máis. A pesar do seu actual estatus de patriarca da música cajun e zydeco, no seu tempo a súa repercusión limitouse a penas ao sur-oeste de Louisiana. Algo similar ocorre con lendas do blues como Charlie Patton ou Skip James, infinitamente máis famosos e influíntes dos sesenta para aquí do que nunca foron no seu momento de esplendor. O legado de Amedé Ardoin consiste en tan só 34 caras gravadas para diversos selos. Unha curiosidade: o compañeiro habitual de Amedé tanto en disco como nas súas actuacións era o violinista branco Dennis McGee. Un dúo interracial na terra de Jim Crow. Se se tratase só de traballo de estudo, a cousa non sería tan estraña. Lembremos sen ir máis lonxe as memorables caras de Jimmy Rodgers con Louis Armstrong. Pero o sorprendente do caso é que Ardoin e McGee tocaran xuntos en festas e bailes tanto de brancos como de negros sen aparente conflito. A realidade sempre é máis complexa do que parece.

O gran Dennis McGee

Curiosamente, algúns dos que o coñeceron, como o seu primo Bois Sec Ardoin ou Canray Fontenot, ambos músicos tamén, parecen non lembrar a Amedé con particular simpatía. Nunca tiña traballo pero sempre andaba con cartos no peto! Amedé era obxecto de envexa de familiares e veciños polo seu modo de gañarse a vida. Todo un clásico.

Pero imos coa súa morte. A famosa agresión tería ocorrido arredor de 1939 ou 1940, e o pouco que se sabe dela é resultado de testemuñas ofrecidas varias décadas despois por tipos como Canray Fontenot ou Wade Frudge. Para complicar as cousas, estas testemuñas non coinciden exactamente entre si. A historia, máis ou menos, sería como segue. Aparentemente, tras unha actuación nun baile para brancos – no sur sempre foi habitual que os músicos negros fosen contratados para festas de brancos - unha muller branca, ás veces dise que a filla do dono do local, deixoulle a Amedé o seu pano para secarse a suor, ou ela mesma secoulle a fronte co famoso pano, é igual. Un grupo de asistentes – disque forasteiros, do norte de Louisiana ou mesmo de Virginia, aquí as versións difiren - ofendidos polo asunto, se cadra ignorantes das costumes da Acadie ou da fama de Amedé na zona, seguiron a Ardoin tras o baile para darlle o seu merecido. Hai contradicións no xeito en que foi atacado: unha versión afirma que lle deron unha soberana malleira e o deixaron medio morto; outra, que o atropelaron repetidamente co seu Model A Ford.

Canray Fontenot

Ardoin non morreu. Máis ao contrario, recuperouse das súas feridas, cando menos das físicas. Pero Fontenot en cambio lembra o deterioro do estado mental de Amedé na época posterior ao asalto. En 1941 ou 1942 – segundo quen o conte - Amedé Ardoin foi ingresado no psiquiátrico de Pineville, Lousiana, onde morreu unhas semanas despois.

Esta é a historia máis repetida. Estamos, como vemos, metidos de cheo no terreo da tradición oral. Puro folclore local porque, en realidade, de todos os feitos que se relatan no parágrafo anterior, o único que está acreditado documentalmente é que, efectivamente, Amedé Ardoin morreu no sanatorio de Pineville en 1941. Canto á causa da morte, por exemplo, o seu compañeiro musical Dennis McGee atribuíaa a un envelenamento por parte doutro músico rival. Esta historia lembra sospeitosamente á morte de Robert Johnson, pero por outra parte, se facemos caso a Skip James, os intentos de envelenamento na época eran asombrosamente comúns. El mesmo relata varios intentos sufridos en carne propia por maridos ou noivos celosos. No que respecta á credibilidade de Skip James, iso é obxecto de debate.

Para colmo de misterios, segundo o crítico Craig Harris, recentes investigacións apuntarían máis ben a unha enfermidade venérea como causa do deterioro psíquico e morte de Amedé Ardoin.

Se calquera destas últimas versións fose certa, o mito da morte de Amedé Ardoin viríase abaixo como no seu día ocorreu co da morte de Bessie Smith. Pero xa se sabe: lembrando a John Ford, ante a dúbida, print the legend.